Het Recht van de Toekomst

Hoe vaak heb je dit inmiddels het afgelopen jaar gehoord of gelezen? ‘We leven in een tijdperk van veranderingen’. Een juiste constatering, al willen velen van ons maar wat graag terug naar ‘normaal’. En toch is inmiddels overduidelijk dat we ons inderdaad in een zogenaamde tussentijd of transitieperiode bevinden. Een mooie term die ik er niet lang geleden voor langs zag komen was ‘trembling twenties’. En zeg nu zelf, het voelt toch regelmatig alsof alles trilt? En, ervan uitgaande dat je dit herkent, wat ‘moet’ je daar als jurist dan mee?

Maatschappelijke onrust

En eigenlijk is alles natuurlijk altijd in beweging. Van ons lichaam waarin onze cellen zich continu vernieuwen, tot de natuur waarin dingen groeien, bloeien en dood gaan. Toch is deze specifieke tijd waarin we nu leven wel bijzonder beweeglijk. Het is een tijd die gekenmerkt wordt door toenemende maatschappelijke onrust en onvrede. Maatschappelijke onrust die wordt veroorzaakt doordat de balans in steeds meer dingen ontbreekt: (dis)balans tussen contact in de ‘echte’ en virtuele wereld, ondervoeding in veel landen wereldwijd versus grote hoeveelheden eten in andere landen die worden doorgedraaid. Disbalans doordat oude systemen niet meer werken en nieuwe systemen nog niet zijn uitgekristalliseerd. Vanwege die gedateerde systemen gaan al een aantal jaren wereldwijd mensen over de meest uiteenlopende onderwerpen de straat op. Klimaat-spijbelen door de jeugd, wereldwijde Black Lives Matter protesten en Nederlandse boeren die zich richting Den Haag begeven in verband met de stikstof problematiek. Wereldwijd maatschappelijke onrust en onvrede, rond thema’s zoals bijvoorbeeld klimaat, sociale en economische ongelijkheid, onderwijs en zorg. 

Ontwikkelingen in de juridische wereld

En langzaam maar zeker wordt wereldwijd de weerslag van de maatschappelijke onvrede ook zichtbaar in ontwikkelingen rond het recht. In verschillende jurisdicties zien we vergelijkbare grensverleggende gerechtelijke uitspraken gedaan worden. En mondjesmaat, doch gestaag, zien we wetsvoorstellen worden aangenomen die voorheen onvoorstelbaar leken. Ontwikkelingen in verschillende landen en op verschillende rechtsgebieden. Een aantal voorbeelden die het wat concreter maken: de door Urgenda gewonnen rechtszaak, waarbij van de Nederlandse Staat naleving werd gevorderd van de afspraken uit het Parijs-akkoord. Of de zeer recente uitspraak tegen de Nederlandse moedervennootschap van Shell Nigeria, waarbij doorbraak van aansprakelijkheid werd vastgesteld vanwege een gebrekkige zorgplicht. Vervolging én veroordeling voor fraude van bestuurders in het bedrijfsleven. 

"En mondjesmaat, doch gestaag, zien we wetsvoorstellen worden aangenomen die voorheen onvoorstelbaar leken." 

De Nederlandse Bank die de noodklok luidt in de financiële sector over de grote financiële risico’s vanwege het zorgwekkende verlies aan biodiversiteit. Een mensenrechtenwet die recent in Duitsland werd aangenomen om kinderarbeid, moderne slavernij en milieuvervuiling tegen te gaan. En een laatste voorbeeld waar je inmiddels vast ook wel eens van hebt gehoord: een rivier die rechtspersoonlijkheid wordt toegekend. In Nieuw Zeeland gebeurde dat voor het eerst in 2017 met betrekking tot de Whanganui rivier na meer dan een dikke eeuw onderhandelen door de Maori stam met de Nieuw-Zeelandse overheid. De tot voor kort niet of nauwelijks gehoorde belanghebbende natuur krijgt aldus een stem. Een eigen stem. En daarmee een zelfstandige eigen plek in het systeem waar het daarvoor slechts een element was in een afwegingskader waar de overige elementen wel konden bogen op woordvoerders met rechtspersoonlijkheid - de projectontwikkelaar (initiatiefnemer), de overheid (bevoegd gezag), de burger...

Fictie of werkelijkheid?

En waarom eigenlijk géén rechtspersoonlijkheid voor een rivier en wél voor een onderneming? Daar waar we in een rivier kunnen zwemmen, varen of ervan afhankelijk zijn voor ons drinkwater, is de rechtspersoonlijkheid die wij toekennen aan ondernemingen enkel en alleen een juridische fictie. Kortom: een bedenksel van de mens. In dit geval een bedenksel, veelal gebruikt om het maken of leveren van goederen en diensten op grotere schaal te faciliteren. Handig zeker, maar niet van levensbelang in tegenstelling tot hetgeen een rivier faciliteert.

Van signaal naar nieuwe norm

De in eerste instantie weak signals klinken nu steeds luider en duidelijker. De ontwikkelingen in de wereld om ons heen liegen er niet om en zorgen voor het nodige tumult, ook in de juridische wereld. En terecht geloof ik. Want nu natuur, biodiversiteit en mensenrechten groeiende aandacht genieten vanwege onomkeerbare negatieve impact daarop na vele decennia van schijnbaar oneindige groei, zijn vraagtekens bij de bestaande regels (of het gebrek daaraan) niet erg verwonderlijk. Toch? Immers, is ons rechtssysteem niet simpelweg de weerspiegeling van die normen die we als samenleving als ‘right & just’ ervaren? En is er nu wellicht een herdefiniëring van het begrip ‘right & just’ gaande, een herschikking van normen? Is het nu wereldwijd de onvrede toeneemt over de systemen die we als mensen gecreëerd hebben, juist dé tijd voor het ontwerpen van een nieuw spel met nieuwe spelregels? Als dit een kloppende duiding is van het tumult om ons heen, dan zal uiteindelijk ook het rechtssysteem bewegen. At last. Als gezegd, eerst in gerechtelijke procedures waar de nieuwe normen zich langzaam maar zeker aftekenen. Vervolgens zullen deze nieuwe normen verankerd worden in nieuwe systemen door aanpassing en vervanging van bestaande regels. Of zullen we het pro actief doen? Nieuwe regels maken die de vorming van een nieuwe systeem faciliteren en versnellen?

Future fit? 

Naast groeiende aandacht voor natuur, mensenrechten en systemen die scheurtjes of scheuren vertonen, is er evengoed toenemende aandacht voor de rol die wij als mensen in die verschillende systemen spelen. Zoals in ‘Limits to Growth’ al lang geleden duidelijk werd gemaakt is oneindige groei op een eindige planeet een illusie. Een droom waaruit wij inmiddels langzaam wakker worden. En zo wordt de vraag naar de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, en naar onze individuele verantwoordelijkheid ten opzichte van de wereld om ons heen, in de loop der decennia steeds vaker en indringender gesteld. Want hoewel onder de noemer van People, Planet & Profit positieve stappen zijn gezet ten behoeve van mens en milieu, moeten we concluderen dat de teller vandaag de dag een ruime onvoldoende uitwijst. Zonder verwijt overigens. Wel met bezorgdheid én de vraag hoe het anders kan. Hoe kunnen we tijdiger leren acteren op de signalen uit onze omgeving? Hoe kun je als organisatie, en individu, toekomstbestendig zijn én blijven? Met zorg voor jezelf, de organisatie en de leefomgeving? Immers, we leven in een tijd waarin continue veranderingen een gegeven zijn, complexiteit overheerst en aanpassingsvermogen geen luxe maar pure noodzaak is. En met het tempo van aanpassingen zoals we dat tot dusver hebben aangehouden, loop je in zo’n context al snel hopeloos achter de feiten aan.

"Want hoewel onder de noemer van People, Planet & Profit positieve stappen zijn gezet ten behoeve van mens en milieu, moeten we concluderen dat de teller vandaag de dag een ruime onvoldoende uitwijst."

Technologie als reddingsboei?

Hoewel technologie en digitalisering ons veel gebracht hebben, gaat technologie alleen ons niet redden. Het bracht ons snellere auto’s, internetverbindingen waarmee we met een druk op de knop weekendjes weg konden boeken, VR en AR, robots die geestdodende arbeid overnamen (en langzaamaan steeds meer taken overnemen), allerhande nieuwe apps om je 24/7 bezig te houden en elke paar weken nieuwe kledingcollecties in de winkels. Het bracht ons echter ook toenemende economische ongelijkheid, uitbuiting van kinderen in fabrieken in landen ver van hier, groeiende percentages burn-out en depressiviteit, vervuiling van onze rivieren, lucht en bodem en een schrikbarende afname in biodiversiteit die onze natuurlijke kringlopen in gevaar brengt. Een onverminderde groei en inzet van technologie bracht ons enorme welvaart, en brengt ons tot waar we nu staan. En hoewel technologie in toenemende mate verweven wordt in ons dagelijks leven, is het een goed moment onszelf de vraag te stellen of technologie een doel op zich is, óf een middel dat we als mensen ten dienste van een door ons bepaald doel kunnen inzetten. Want is het niet aan ons mensen om technologie op juiste wijze te programmeren en toe te passen? Om te bepalen hóe we willen leven. Welke doelen we nastreven? Met behulp van welke middelen? En welke uitkomsten achten wij dan wél of niet ‘right & just’? 

Hoofd en hart

Ondanks vele pogingen om kennis en informatie over de omgang van mensen met onze natuurlijke hulpbronnen en over een ‘juist’ gebruik van technologie breed beschikbaar te maken, brengt dit ons als mensen maar beperkt in beweging (en de vraag wat ‘juist’ is laat ik graag aan de lezer ter beantwoording). Dat komt, heel kort gezegd, omdat eeuwenoude delen van ons menselijk brein niet gemaakt zijn om te acteren op grote uitdagingen die ver in de toekomst lijken te liggen en ons niet direct raken. Zélfs wanneer we rationeel weten dat het op lange termijn goed mis kan gaan, blijft handelen met een focus op de korte termijn onze eerste menselijke reflex. 

Het goede nieuws? In tegenstelling tot kennis en informatie die ons maar moeizaam in beweging krijgen, brengt dátgeen dat ons als mens ráákt in het algemeen wel in beweging. Door de schoonheid ervan, of door het verdriet, de hoop, verwondering of verontwaardiging die het oproept. Emoties dus - die veel verguisde toestanden in de zakelijke wereld - zijn in werkelijkheid onze grootste rijkdom en bron van wijsheid. Wanneer we ernaar leren luisteren, kunnen we ons bewust worden van wat ze ons proberen te zeggen. 

"In tegenstelling tot kennis en informatie die ons maar moeizaam in beweging krijgen, brengt dátgeen dat ons als mens ráákt in het algemeen wel in beweging." 

Wat kan ons helpen leren navigeren richting de toekomst? Mijn gok is onze menselijkheid. Naast gebruik van je hoofd óók je hart volgen. Want de grote uitdagingen waar we voor staan treffen  vroeger of later allemaal. Mijn suggestie in het leren omgaan met een toekomst waarin onzekerheden de norm zijn, en we voor grote mondiale uitdagingen geplaatst staan? Bekijk de uitdagingen als een kans, en laat je nieuwsgierigheid het winnen van je angst wanneer je keuzes maakt. Laat je inspireren door de diversiteit van perspectieven om je heen, Stel je oordeel uit en luister naar elkaar. Luister nieuwsgierig en diep: om te begrijpen. Of willen we bij voorbaat excuses vragen aan die navolgende generaties zoals Nynke Laverman indringend zingt in ‘Your Ancestor’? Luister eens goed. Hoe voelt dat? Ver van je bed? Overweldigend? Activerend? Beschamend? Misschien geen van deze? Of allemaal? En kun je dat ongemak verdragen? Kun je het verduren? 

Nieuwe spelregels

Achter de feiten aanlopen, je net binnen de grenzen van het oorbare gedragen, zal steeds vaker geen kans maar een levensgroot risico voor de lange termijn-houdbaarheid van organisaties zijn. Vanwege de negatieve impact op reputatie, op de motivatie van werknemers en op de mogelijkheden voor het werven én behouden van klanten en toeleveranciers. En, mocht je door al het voorgaande niet overtuigd zijn geraakt, óók vanwege een groeiend risico op toekomstige juridische claims. De normen in onze maatschappij zijn immers aan het verschuiven: van het voldoen aan de minimum norm naar de vraag welke positieve bijdrage je kunt leveren als organisatie. Het spel is aan het veranderen. En dat nieuwe spel vraagt ook om die nieuwe spelregels. En waar regels zijn, zijn juristen. Zowel bij de aanpassing en vervanging van bestaande regels, als bij de toepassing en interpretatie van nieuwe regels zijn juristen hard nodig. Juristen die op basis van haarfijne analyse, een totaaloverzicht en een afstemming op de wereld om hen heen nieuwe spelregels bedenken, en toetsen of deze in de betreffende context uitkomsten opleveren die we als ‘right & just’ ervaren. Juristen die de actoren in het systeem helpen herinneren aan wat echt niet anders kan en in proportie is. En ook juristen die nieuwe spelregels op een menselijke manier kunnen toepassen, zodat recht wordt gedaan aan de individuele omstandigheden van het geval. 

Moed en verbeeldingskracht

Hierbij een hart onder de riem voor alle juristen die zich klaarmaken voor de toekomst die zich onvermijdelijk aandient: put hoop uit Bob Dylan’s ‘The times they are a changin’; beweeg mee met de veranderingen om je heen en lees Roman Krznaric’s ‘The Good Ancestor’, waarin hij onze morele zorgplicht voor navolgende generaties schetst. Ga naar buiten en verwonder je over de schoonheid van de natuur. Speel met je kinderen en laat je verrassen door hun verbeeldingskracht bij het bedenken van toekomstbestendige oplossingen. En last but not least: adem in….en adem uit. Durf je de gedachte te entertainen dat de regels rondom de juridische fictie van de onderneming als rechtspersoon wellicht aan een update toe zijn? Een update waarbij een zorgplicht en maatschappelijke verantwoordelijkheid als norm wordt ingebed, zoals een grote groep Nederlandse hoogleraren bepleit. Zullen we, de schaamte voorbij, met elkaar de moed opbrengen om die hoognodige gesprekken nu écht te gaan voeren?

Madeleen Mulder  is een creatieve strategisch adviseur met ruime bedrijfsjuridische en systemische kennis & ervaring. Voor een meer menswaardige samenleving brengt ze zaken in beweging vanuit transparantie en verbinding. Madeleen Mulder

Marianne Zuur is programmamaker, gespreksleider, tekenaar, coach én juriste. Zij zet systemische kennis en creatieve werkvormen in om samen met professionals en teams te onderzoeken hoe zij kunnen groeien. Bijvoorbeeld bij bewonersparticipatie in de energie- en voedseltransitie. Marianne Zuur